Sprzeciw wobec pobrania narządów po śmierci

20 listopada 2019 In Transplantacja By Dominika Chrostowska

Sprzeciw wobec pobrania narządów po śmierci

W dzisiejszych czasach rośnie rola medycyny transplantacyjnej na całym świecie. Rośnie także świadomość ludzi co do posiadanych możliwości prawnych w zakresie dysponowania własnymi komórkami, narządami czy tkankami. Odrębnym tematem jest transplantacja za życia człowieka, a innym pobranie jego tkanek po śmierci. Koncentrując się na tej drugiej dziedzinie, należy zadać pytanie czy każdy z nas musi oddać swoje narządy? Czy też można wyrazić sprzeciw wobec pobrania narządów po śmierci.

Podstawa prawna

W Polsce obowiązuje ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów, (Dz. U. z 2019 r. poz. 1405), powszechnie zwana ustawą transplantacyjną. Stanowi ona punkt wyjścia dla niniejszych rozważań. Albowiem określa zasady m.in. pobierania, przechowywania, przeszczepiania i zastosowania u ludzi komórek, w tym komórek krwiotwórczych szpiku, krwi obwodowej oraz krwi pępowinowej, tkanek i narządów pochodzących od żywego dawcy lub ze zwłok.

Zgoda czy sprzeciw wobec pobrania narządów po śmierci?

W naszym systemie prawnym obowiązuje tzw. zgoda domniemana. Oznacza to, że w przypadku braku złożenia sprzeciwu, każdy z nas może być potencjalnym dawcą komórek, tkanek i narządów. Takie rozwiązanie ma na celu jednoczesne uszanowanie woli jednostki w zakresie decydowania o własnym ciele po śmierci, ale także ratowanie życia chorych pacjentów, dla których przeszczep jest jedyną szansą na powrót do zdrowia.

Przed pobraniem narządów, tkanek czy komórek niezbędne jest zatem ustalenie, czy za życia potencjalnego dawcy nie został wniesiony sprzeciw. Ta czynność jest obowiązkiem lekarza, który ma dokonać pobrania lub osoby przez niego upoważnionej. Mówi o tym również Kodeks Etyki Lekarskiej w art. 33:

Lekarz może pobierać komórki, tkanki i narządy ze zwłok w celu ich przeszczepiania, o ile zmarły nie wyraził za życia sprzeciwu.

Zgłaszanie sprzeciwu

Zgodnie z przepisem art. 6 ust. 1 ustawy transplantacyjnej sprzeciw wyraża się w formie:

wpisu w centralnym rejestrze sprzeciwów na pobranie komórek, tkanek i narządów ze zwłok ludzkich;
oświadczenia pisemnego zaopatrzonego we własnoręczny podpis;
oświadczenia ustnego złożonego w obecności co najmniej dwóch świadków, pisemnie przez nich potwierdzonego.

Wymienione powyżej sposoby wyrażenia sprzeciwu mają względem siebie charakter alternatywny i posiadają jednakową moc prawną.

Sprzeciw w Centralnym Rejestrze

Pierwsza wymieniona w ustawie możliwość zgłoszenia sprzeciwu nie budzi zastrzeżeń. Centralny Rejestr Sprzeciwów prowadzi Centrum Organizacyjno-Koordynacyjne do Spraw Transplantacji Poltransplant. Wynika to z przepisu art. 7 ust. 1 pkt 7 ustawy transplantacyjnej. Do zarejestrowania sprzeciwu dochodzi niezwłocznie po otrzymaniu prawidłowo wypełnionego oraz podpisanego formularza.

Na marginesie, warto zaznaczyć, że wyrażenie sprzeciwu w tej formie uniemożliwia wprowadzenie ewentualnych modyfikacji do sprzeciwu (np. ograniczenia sprzeciwu do pobierania wskazanych narządów czy wskazania osób najbliższych jako potencjalnych biorców, których dany sprzeciw nie dotyczy).

Sprzeciw w formie własnoręcznego oświadczenia

Kolejny sposób wyrażenia sprzeciwu jest nieco bardziej kłopotliwy. Ustawa transplantacyjna nie określa wzoru ani nie precyzuje, gdzie powinno znajdować się to oświadczenie, ani jak je przechowywać. Ważne jest jedynie, aby oświadczenie posiadało własnoręczny podpis zmarłego. Nietrudno uwzględnić ten rodzaj sprzeciwu, gdy można to oświadczenie po prostu znaleźć.

Gdy jednak nie znajduje się ono przy osobie zmarłej lub np. nie zostało złożone do dokumentacji medycznej, może to utrudnić ustalenie jego istnienia. Warto w tym miejscu wskazać, iż żadna ustawa nie nakłada na lekarzy obowiązku podejmowania nadzwyczajnych starań w celu ustalenia istnienia ewentualnego sprzeciwu.

Sprzeciw w formie oświadczenia przy świadkach

Chciałabym szczególnie pochylić się nad ostatnią opcją sprzeciwu opisaną przez Ustawodawcę w przepisie art. 6 ust. 1 pkt. 3 ustawy transplantacyjnej, ponieważ budzi on najwięcej kontrowersji. Ustawa kolejny raz nie precyzuje szeregu ważnych kwestii. Nie wskazuje jakichkolwiek wymogów dla osoby będącej świadkiem ustnego sprzeciwu. Może zatem nim być dowolna osoba, niezależnie od jej cech pozwalających ocenić jej prawdomówność czy zdolność do bycia świadkiem (np. zdolność do postrzegania rzeczywistości).

To oświadczenie, pisemnie potwierdzone przez co najmniej dwóch świadków powinno być dołączone do dokumentacji medycznej zmarłego – dla celów dowodowych. Ustawodawca nie wskazuje też żadnego terminu w jakim powinno nastąpić pisemne potwierdzenie ustnego sprzeciwu przez świadków. W związku z tym nie mamy pewności czy świadkowie wypełniają rzeczywistą wolę zmarłego. Istnieje możliwość, że zmarły nie był przeciwnikiem transplantacji, może nawet pragnął uratować innym życie dzięki donacji, ale np. nigdy nie rozmawiał na ten temat z bliskimi, którzy w cierpieniu po stracie podjęli decyzję o wyrażeniu sprzeciwu w imieniu zmarłego.

Śmierć zawsze jest tragedią i zawsze jest przedwczesna, dlatego powinno się przykładać ogromną wagę do aspektów psychologicznych i szeroko rozumianego wsparcia przy procesie transplantacji. Tu każda ze stron cierpi, ma pełno wątpliwości i najczęściej nie ma specjalistycznej wiedzy ani z zakresu medycyny, ani prawa.

Warto też wskazać, że sprzeciw jest oświadczeniem, które w każdym momencie można odwołać w jednej z trzech form właściwych dla jego złożenia.

Sprzeciw wobec pobrania narządów po śmierci

W przypadku małoletniego poniżej 16 roku życia

W przypadku małoletnich, którzy nie ukończyli 16 roku życia ustawodawca w przepisie art. 5 ust. 2 ustawy transplantacyjnej przewidział instytucję sprzeciwu substytucyjnego (zastępczego). Taki sprzeciw, aby był skuteczny musi zostać wyrażony przez uprawniony podmiot. Chodzi więc o przedstawiciela ustawowego, opiekuna lub przysposabiającego. Sprzeciw musi zostać wyrażony jeszcze za życia małoletniego.

Warto w tym miejscu wskazać na pewną odmienność w przedmiotowej regulacji. Otóż, zwykle mamy do czynienia z sytuacją, gdy o istotnych sprawach dziecka rodzice decydują wspólnie, tak jak chociażby w przypadku szczepień. Oczywiście o ile obojgu przysługuje władza rodzicielska. Natomiast w sytuacji, gdy nie mogą dojść do porozumienia rozstrzyga sąd opiekuńczy. Inaczej jest to uregulowane w przypadku zgłoszenia sprzeciwu, zgodnie z przepisem art. 6 ust. 3 ustawy transplantacyjnej. Sprzeciw zgłoszony przez jednego przedstawiciela ustawowego jest skuteczny wobec pozostałych.

W związku z powyższym, nawet w sytuacji, gdy jeden przedstawiciel ustawowy wyraziłby zgodę na pobranie narządów, decyzja o zgłoszeniu sprzeciwu przez drugiego przedstawiciela ustawowego pozostaje wiążąca dla lekarzy. Nie ma przy tym możliwości jej obejścia, np. poprzez wystąpienie do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody.

Dodatkowo, sprzeciw wyrażony w imieniu małoletniego przez przedstawiciela ustawowego po uzyskaniu przez niego pełnoletniości pozostaje ważny. Czyli wywołuje wszystkie skutki prawne przewidziane w ustawie.

W przypadku małoletniego powyżej 16 roku życia

Małoletnim powyżej 16 roku życia prawo przyznaje szerszy zakres autonomii, który uwidacznia się również w omawianych przepisach. Otóż, zgodnie z przepisem art. 6 ust 3 ustawy transplantacyjnej:

W przypadku małoletniego powyżej lat szesnastu sprzeciw może wyrazić również ten małoletni.

Taki sprzeciw może być wyrażony w jednej w trzech wskazanych wcześniej form. Ma on taką samą moc prawną jak sprzeciw wyrażony przez przedstawiciela ustawowego czy inny uprawniony podmiot.

Ustawodawca posłużył się sztywnym kryterium wieku i dla skuteczności wyrażenia sprzeciwu przez małoletniego nie ma znaczenia jego rozwój umysłowy czy rozeznanie z jakim podjął decyzję o złożeniu sprzeciwu.

Rejestr sprzeciwów w przypadku małoletnich

Warto w tym miejscu przytoczyć również § 3 Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie sposobu prowadzenia Centralnego Rejestru Sprzeciwów oraz sposobu ustalania istnienia wpisu w tym rejestrze z dnia 1 grudnia 2006 r. (Dz. U. nr 228, poz. 1671):

1. O istnieniu wpisu sprzeciwu małoletniego zawiadamia się osobę, której wpis dotyczy, po osiągnięciu przez nią pełnoletności, informując jednocześnie o możliwości cofnięcia sprzeciwu w formie, o której mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1ustawy, oraz o skutku, o którym mowa w ust. 4.

2. Zawiadomienie, o którym mowa w ust. 1, przesyła się w formie wydruku komputerowego potwierdzonego podpisem dyrektora Poltransplantu, przesyłką pocztową za potwierdzeniem odbioru.

3. Zawiadomienie, o którym mowa w ust. 1, przesyła się również do małoletniego, który ukończył szesnaście lat.

4. Brak odpowiedzi na zawiadomienie, o którym mowa w ust. 1, w terminie 30 dni stanowi potwierdzenie sprzeciwu.

Pomimo, iż przytoczony przepis zobowiązuje do zawiadomienia małoletniego powyżej 16 roku życia o istnieniu wpisu sprzeciwu to przekonanie, iż taki małoletni może sprzeciw skutecznie cofnąć jest niestety błędne. Musimy pamiętać o przepisie art. 6 ust. 3 ustawy transplantacyjnej, o którym już była mowa powyżej. Zgodnie z nim sprzeciw wyrażony przez jednego z przedstawicieli ustawowych jest skuteczny wobec pozostałych. A więc w sytuacji, gdy małoletni wobec którego przedstawiciel ustawowy złożył sprzeciw podejmie decyzję o byciu dawcą będzie musiał zaczekać do osiągnięcia pełnoletniości, aby skutecznie odwołać taki sprzeciw wobec pobrania narządów po śmierci.

Jak to wygląda w praktyce

Zawsze, gdy tylko mam okazję, pytam lekarzy transplantologów dlaczego rezygnują z donacji, gdy nie zostało spełnione żadne z kryteriów sprzeciwu, a jedynie istnieją obiekcje ze strony najbliższych zmarłego. Odpowiedź jest zawsze taka sama – z szacunku do osoby zmarłej i jej najbliższych.

Wszyscy podkreślają i proszą o jedno – rozmawiajmy o transplantacji, edukujmy, zasięgajmy opinii, pytajmy, gdy mamy jakiekolwiek wątpliwości. Przemyślaną decyzją i przekazaną za życia bliskim swoją wolą o byciu potencjalnym dawcą możemy uratować wiele żyć.