Szczepienie dziecka – czy wymagana zgoda obojga rodziców?
Otrzymaliśmy ostatnio z przychodni zapytanie czy na szczepienie dziecka wymagana jest zgoda obojga rodziców? Przekazano nam, że do przychodni zgłosił się ojciec z 6-letnim dzieckiem, które nie było do tej pory szczepione. Ojciec chciałby zaszczepić dziecko, jednakże matka nie wyraża na to zgody. Rodzice dziecka są po rozwodzie. Natomiast przychodnia nie ma wiedzy co do rozstrzygnięcia odnośnie władzy rodzicielskiej.
Czy w przedstawionym stanie faktycznym dziecko można poddać szczepieniu wyłącznie na podstawie zgody i woli ojca?
Z czego wynika obowiązek szczepień?
Zasady przeprowadzania obowiązkowych szczepień ochronnych reguluje przepis art. 17 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 151). Natomiast uszczegółowienie przepisów znajduje się w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 753).
Czy na szczepienie wymagana jest zgoda rodziców?
Wskazane powyżej przepisy prawa wprost nie wymagają zgody pacjenta, czy jego przedstawiciela ustawowego na poddanie się szczepieniom obowiązkowym. § 7 ust. 1 i 2 Rozporządzenia stanowi jedynie, że:
Lekarskie badanie kwalifikacyjne oraz obowiązkowe szczepienia ochronne u osoby, która nie ukończyła 6 roku życia, przeprowadza się w obecności osoby, która sprawuje prawną pieczę nad tą osobą, albo opiekuna faktycznego, a lekarskie badanie kwalifikacyjne oraz obowiązkowe szczepienia ochronne u osoby, która ukończyła 6 rok życia, a nie osiągnęła pełnoletności, można przeprowadzić bez obecności osoby, która sprawuje prawną pieczę nad tą osobą, albo opiekuna faktycznego, po uzyskaniu ich pisemnej zgody i informacji na temat uwarunkowań zdrowotnych mogących stanowić przeciwwskazanie do szczepień.
Niemniej jednak, pamiętać należy, że do szczepień ochronnych, zarówno obowiązkowych jak i tych zalecanych, stosuje się również przepisy innych ustaw. Mianowicie: ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, a także ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Chodzi przede wszystkim o wymogi związane z wyrażeniem przez pacjenta zgody na „świadczenia zdrowotne”.
Zgodnie z przepisem art. 32 ust 1 i 2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. t.j. z 2018 r., poz. 617):
Lekarz może przeprowadzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, po wyrażeniu zgody przez pacjenta. Jeżeli natomiast pacjent jest małoletni lub niezdolny do świadomego wyrażenia zgody, wymagana jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego. Gdy pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie się z nim jest niemożliwe - konieczne jest zezwolenie sądu opiekuńczego.
Także przepis art. 15 ustawy o prawach pacjenta oraz Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 1318) stanowi:
Pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody, po uzyskaniu informacji w zakresie określonym w art. 9 ustawy.
Kto wyraża zgodę na świadczenie medyczne za małoletniego?
Co do zasady przedstawicielami ustawowymi dziecka są jego rodzice. Sprawują nad nim pieczę oraz wykonują swoje uprawnienia związane z przysługującą im władzą rodzicielską.
W omawianym dzisiaj przypadku rodzice dziecka byli po rozwodzie. Zatem, Sąd w wyroku orzekającym rozwód musiał rozstrzygnąć o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków. Sąd może pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom. Może także pozbawić jednego z rodziców władzy rodzicielskiej nad dzieckiem. Trzecią możliwością jest ograniczenie władzy do podejmowania decyzji dotyczących istotnych spraw związanych z dzieckiem. Do takich decyzji zalicza się np. wybór sposobu leczenia czy wyboór szkoły.
Gdy jeden z rodziców pozbawiony jest władzy rodzicielskiej nad dzieckiem
Jeżeli jeden z rodziców został pozbawiony przez Sąd władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, wówczas wszystkie uprawnienia związane z jej wykonywaniem przysługują drugiemu rodzicowi. Także dotyczy to podejmowania decyzji dotyczących ochrony zdrowia dziecka. W takiej sytuacji, jeżeli matka została pozbawiona władzy rodzicielskiej, zgodę ojca na szczepienie uznaje się za wystarczającą oraz skuteczną.
Gdy władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom
Jeżeli po rozwodzie pełnia władzy rodzicielskiej przysługuje obojgu rodzicom wówczas każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania. Dodatkowo każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka. Wynika to z przepisu art. 97 § 1 oraz 98 § 1 KRO.
Jednakże, o istotnych sprawach dziecka rodzicie rozstrzygają wspólnie. Natomiast w przypadku braku porozumienia miedzy rodzicami rozstrzyga sąd opiekuńczy. To wyłącznie sąd opiekuńczy jest legitymowanym do rozstrzygania sporów pomiędzy rodzicami dotyczących istotnych dla życia dziecka spraw.
Przechodząc dalej należy wskazać, że nie istnieje zamknięty katalog „istotnych spraw z życia dziecka”. Każdorazowo, w sposób zindywidualizowany ocenić należy, czy dana decyzja jest istotną dla dziecka. Wydaje się jednak, że kwestie związane z postępowaniem diagnostyczno – terapeutycznym, należą do kwestii istotnymi dla jego życia. Zatem wymagają uzyskania zgody obojga rodziców na ich podjęcie. Tym bardziej w przypadkach, gdy stwarzają podwyższone ryzyko dla zdrowia i życia dziecka.
W doktrynie istnieje spór co do tego czy szczepienia powinno się zaliczać do zabiegów o podwyższonym ryzyku. Kwestia ta nie została ostatecznie rozstrzygnięta. Jednak co do zasady przyjmuje się, że jest to zabieg prosty, na dokonanie którego wystarcza zgoda jednego z rodziców. Zgodę taką wyraża się zazwyczaj w sposób konkludentny poprzez przyprowadzenie dziecka na szczepienie.
Podkreślenia jednak wymaga, że zupełnie inaczej traktować należy sytuację, w której istnieją wątpliwości co do zakresu władzy rodzicielskiej przysługującej rodzicom. Innym przypadkiem jest także sytuacja, w której jeden z rodziców wyraża zgodę na szczepienie, a drugi nie. Wówczas bowiem lekarz nie jest uprawniony do samodzielnego podjęcia decyzji oraz opowiedzenia się za stanowiskiem jednego z rodziców. Takie uprawnienie przysługuje wyłącznie sądowi opiekuńczemu, do którego problem winno się skierować.
Odpowiedzialność lekarza
Co grozi lekarzowi, który dokonał interwencji medycznej bez wymaganej zgody – czy to przedstawiciela czy to sądu? Lekarz w takiej sytuacji naraża się na odpowiedzialność karną, a także odpowiedzialność cywilną za spowodowanie ewentualnej szkody lub krzywdy. Może ponieść również odpowiedzialność za naruszenie dóbr osobistych pacjenta. Warto wspomnieć także o możliwości złożenia skargi do Rzecznika Praw Pacjenta dotyczącej naruszenia praw pacjenta.
W przypadku braku zgody obojga rodziców – konieczna zgoda Sądu
Jeżeli zatem Przychodni znana jest sytuacja rodzinna małego pacjenta, a tym bardziej kiedy przychodnia wie o sprzeciwie jednego z rodziców co do szczepienia dziecka i jednocześnie nie ma pewności co zakresu posiadanej przez rodziców władzy rodzicielskiej, zarekomendować należy dokonanie szczepienia po uzyskaniu zgody obojga rodziców. Jeżeli natomiast nie ma pomiędzy rodzicami porozumienia, wówczas należy żądać okazania zgody sądu opiekuńczego.
Ograniczona władza rodzicielska
W taki sam sposób przedstawia się sytuacja, kiedy wobec jednego z rodziców władzę rodzicielską ograniczono. Przypomnijmy, że ma wówczas prawo do podejmowania decyzji w istotnych sprawach dziecka (w tym dotyczących leczenia). Wówczas bowiem zgoda na dokonanie czynności świadczenia zdrowotnego, jakim jest poddanie dziecka szczepieniu, wymaga zgody obojga rodziców.
Konsekwencje niewypełniania przez rodziców obowiązku szczepień
Na marginesie warto dodać, że odmowa wykonania przez rodziców szczepienia u dziecka bywa traktowana jako postępowanie sprzeczne z jego dobrem. Z kolei zgodnie z przepisami, jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia. Postępowania w takich sprawach wszczynana się również z urzędu. Zatem, przychodnia jest uprawniona do poinformowania o zaistniałej sytuacji zarówno odpowiednich służb sanitarno-epidemiologicznych (które powinny podjąć stosowne działania celem zmobilizowania rodziców do wykonania obowiązku zaszczepienia dziecka nałożonego przez ustawę), jak i bezpośrednio sąd opiekuńczy.
